|| ከፍትህ መጽሔት የተወሰደ||
በላፈው ሳምንት፣ የፌዴሬሽን ምክር ቤት 6ኛውን ምርጫናየፓርላማውን እድሜ በተመለከተ፣ የሕገ-መንግሥት አጣሪጉባኤ የላከለትን የውሳኔ ሀሳብ አጽድቋል፡፡ በዚህ መሰረት አሁንያለው ፓርላማ ላልተወሰነ ጊዜ ይቀጥላል ማለት ነው፡፡ ምርጫው ደግሞ ኮሮና በቁጥጥር ሥር በዋለ ከ9-12 ወራትጊዜ ውስጥ ይደረጋል፡፡
በዚህ ዐውድ የፌዴሬሽን ምክር ቤት ውሳኔ አስደንጋጭ፣ ደረጃውን ያልጠበቀ፣ የሕገ-መንግሥቱን መንፈስ የሚጻረር፣ ሕገ–መንግሥቱን በትርጉም–ስም (ሰበብ) ያሻሻለና ፖለቲካዊውሳኔ እንደሆነ ለማሳየት እሞክራለሁ፡፡
ከስድስት ሳምንት በፊት ባሰናዳሁት ጽሑፍ የምርጫውንመሰረዝ ተከትሎ እየተደረገ የነበረው፣ ‹‹ሕገ–መንግሥታዊቀውስ ተፈጥሯል›› ክርክር ትክክል እንዳልሆነ፤ የገጠመንፈተናም ከ‹ቀውስ› ይልቅ እድልነቱ እደሚያመዝን፤ ሕገ-መንግሥታዊው ጥረትም ‹‹በርግጥም አገራችን ለአቅመ–አዳምደርሳ ይሆን?›› ጥያቄን የምንመልስበት ጥሩ አጋጣሚ መሆኑን ጠቅሼ ተከራክሬአለሁ፡፡ ዶ/ር ዐቢይ አህመድም አጀንዳውንለፌዴሬሽን ምክር ቤት መላኩ ትክክል እንደሆነ፤ ምክር ቤቱምየቀረበውን ሕገ-መንግሥታዊ ጥያቄ የመተርጎም ስልጣንእንዳለው ሞግቻለሁ፡፡ እንዳለመታደል የሕገ-መንግሥት አጣሪጉባኤ በከፊል በውሳኔው፣ በሙሉ ደግሞ ለውሳኔው በሰጠውያልበሰለ አመክንዮ አሳፍሮናል፡፡ ውሳኔውን፣ ሂደቱን አምነውከተሳተፉ የሕግና ሕገ-መንግሥት ምሁራን በተጨማሪ፤በዴሞክራሲ ላይም እንደተፈጸመ ክህደት እቆጥረዋለሁ፡፡
ሕገ-መንግሥታዊ ጥያቄዎቹና መልሶቹ
ለማስታወስ ያህል ጉዳዩ ባጭሩና በቃለሉ ሲገለጽ ይህ ነው፡-ሕገ–መንግሥቱ የአንድ ፓርላማ እድሜ 5 ዐመት እንደሆነበአንቀጽ 54/58 ላይ ደንግጓል፡፡ በኮቪድ–19 ወረርሽኝ ምክንያትየዘንድሮውን ምርጫ ማድረግ ስለማይቻል፣ የፓርላማውየቆይታ-ዘመን ሲያበቃ፣ ስልጣን የሚረከብ አዲስ ፓርላማአይኖርም፡፡ እንደዚህ አይነት ሁኔታ ሲፈጠር የመንግሥትስልጣን እንዴት ይቀጥል? የሚለው ጉዳይ በግልጽ በሕገ-መንግሥቱ ስላልተደነገገ፣ መንግሥት ግራ ተጋብቶ ጥያቄውንለፌዴሬሽን ምክር ቤት ላከ፤
‹‹ምርጫ የሚደረግበት ወቅት አስቸኳይ ጊዜ አዋጅ ለማወጅ የሚያስገድድ ሁኔታ ቢከሰትና በዚህም የተነሳ ምርጫ ማድረግ የማይቻል ቢሆን፣ የምርጫ ዘመናቸውን ያጠናቀቁ ምክር ቤቶችና የሥራ–አስፈጻሚው የመንግሥት አካል የሥልጣን ዘመን ምን ይሆናል? ምርጫውስ የአስቸኳይ ጊዜ አዋጁን ለማወጅ ምክንያት የሆነው ክስተት ከተወገደ በኋላ በምን ያህል ጊዜ ውስጥ ሊከናወን ይገባል? ለሚሉት ጥያቄዎች ሕገ–መንግሥቱ ምላሽ ባለመመለሱ የገጠመንን ችግር በመፍታት ረገድ፣ ሕገ–መንግሥቱ ክፍተት አለበት የሚያስብል ነው። በመሆኑም ከፍ ብለው የተገለጹትን ድንጋጌዎች ከሕገ–መንግሥቱ ዓለማና ግቦች፣ እንዲሁም መሠረታዊ መርሆዎች ጋር በማገናዘብ፤›› እንዴት ይተረጎማሉ የሚል ነው።
የፌዴሬሽን ምክር ቤት ጉዳዩን ለሕገ–መንግሥት አጣሪ ጉባኤላከ፡፡ በአገራችን ለመጀመሪያ ጊዜ በሚያስብል መልኩ፣ በግልጽበሚተላለፍ ሚዲያ አማካኝነት የ‹ማድመጥ ችሎት› ከተካሄደበኋላ፣ 11/10 አባላት ያሉት የሕገ-መንግሥት አጣሪ ጉባኤቀጣዩን የውሳኔ ሀሳብ አቅርቦ የፌዴሬሽን ምክር ቤትአጸደቀው፡-
‹‹የኮሮና ወረርሽኝ (ኮቪድ19) የሕዝብ ጤና ሥጋት ሆኖ ባለበትና የበሽታውን ሥርጭት ለመከላከል፣ ለመቆጣጠርና የሚያስከትለውን ጉዳት ለመቀነስ የወጣው የአስቸኳይ ጊዜ አዋጅ ፀንቶ በሚቆይባቸው ጊዜያትና ከተነሳም በኋላ አዲስ ምርጫ ተካሂዶ የሥልጣን ርክክብ እስኪፈጸም ድረስ የሕዝብ ተወካዮች ምክር ቤት፣ የፌዴሬሽን ምክር ቤት፣ የክልል ምክር ቤቶችና የፌዴራልና የክልል አስፈጻሚ አካላት የሥራ ዘመን እንዲቀጥል፡፡››
ሁለተኛው ውሳኔ ደግሞ ‹‹የኮቪድ–19 ሥርጭትን ለመከላከል፣ ለመቆጣጠርና የሚያስከትለውን ጉዳት ለመቀነስ የወጣው የአስቸኳይ ጊዜ አዋጅ እንዲታወጅ ምክንያት የሆነው ወረርሽኝ ዓለም ዐቀፍና አኅጉር ዐቀፍ የጤና ድርጅቶች የሚያወጡትን መረጃ መሠረት በማድረግ የጤና ሚኒስቴር፣ የኅብረተሰብ ጤና ኢንስቲትዩትና የሳይንሱ ማኅበረሰብ አካላት ወረርሽኙ፣ የሕዝብ ጤና ሥጋት አለመሆኑን ካረጋገጡበት፣ ይህም በሕዝብ ተወካዮች ምክር ቤት ከፀደቀበት ቀን ጀምሮ ከዘጠኝ ወራት እስከ አንድ ዐመት ባለው ጊዜ ውስጥ ምርጫው እንዲካሄድ፤›› ይላል፡፡
ትችትና አስተያየት
የሕገ–መንግሥት አጣሪ ጉባኤ (ከዚህ በኋላ ‹ጉባኤው› እየተባለ ይጻፋል) ውሳኔ ቅጥ-አምባሩ የጠፋ፣ ሕገ–መንገሥቱን ያልተረዳወይም አሳስቶ የተረዳ፣ አሳዛኝና ለአገራችን ሕገ–መንግሥታዊነት መዳበር አስተዋጽኦ የማያደርግ፣ የጉባኤውንአባላት እውቀትና ፍላጎት ጥርጣሬ ውስጥ የሚከት አሳፋሪነው፡፡ አያሌ ህጸጾችም አሉበት፡፡
በዚህ ጽሑፍ የማተኩርባቸው ዋንኛ ስህተቶች ሦሰት ናቸው፡፡
አንደኛው፣ ጉባኤው የፓርላማውን አምስት ዐመቱን እድሜየተረጎመበት መንገድ፣ ፓርላማውን የእድሜ ልክ የሚያደርግና ፈጽሞ በሕገ–መንግሥቱ ያልተጻፈ፣ ከሕገ-መንግሥቱምመንፈስ ያፈነገጠ ነው፡፡ ጉባኤው፣ አምስት ዐመት የሚለውየጊዜ ወሰን የሚሠራው ‹በሰላሙ ሰዓትና አንድ ወር ሲቀርምርጫ አድርጎ ሌላ ተተኪ መምረጥ እስከተቻለ ድረስ ብቻ ነው›ሲል ይተርጉመዋል፡፡ ይህ ማለት መንግሥት አምስተኛው ዐመትሲደርስ ሰበብ ፈጥሮ ምርጫ ማድረግ ካልቻለ፣ የፓርላማውእድሜ ከአምስት ዐመትም ሊበልጥ ይችላል እንደማለት ነው፡፡ ፈጽሞ ሕገ–መንግሥቱ ውስጥ የሌላና ጉባኤው በምንአመክንዮ አምጥቶ እንደሰነቀረው የማይታወቅ አተረጓጎምነው፡፡ ምርጫ ተደረገ–አልተደረገ የአንድ ፓርላማ እድሜ 5 ዐመትእንደሆነ ተደንግጓል፡፡ ጉባኤው፣ በሌላ ትርጉም ወይም ሕገ-መንግሥቱን በማሻሻል ብቻ ነው 5 ዐመቱን ሊያስረዝምየሚችለው፡፡ ስለዚህ ይሄኛው ትርጉም አስደንጋጭ ነው፡፡ አሊያም ትርጉም ሳይሆን፣ ማሻሻያ ነው፡፡ ሕገ-መንግሥቱየሚሻሻለው ደግሞ በአንቀጽ 104 እና 105 በተቀመጠውመንገድ ብቻ ነው፡፡
ሁለተኛው አስደንጋጭ ትርጉምና ውሳኔ፣ ‹የምርጫውመራዘምና የመንግሥት እድሜ መርዘም ውሳኔ፣ የክልል ምክርቤቶችንና መንግሥታትን ይመለከታል› ማለቱ ነው፡፡ ኢትዮጵያየምትከተለው ፌደራሊዝም ሁለት መንግሥታትን ይቀበላል፤የክልል እና የፌደራል፡፡ የፌደራልም የክልልም መንግሥታትየየራሳቸው ስልጣንና ሕገ–መንግሥት አላቸው፡፡ ፓርላማው፣ ለፌዴሬሽን ምክር ቤት በግልጽ ያቀረበው ጥያቄ፣ የፌደራልመንግሥቱን ስልጣንና የስልጣን ዘመን ብቻ የተመለከተ ነው፡፡ የክልል ምክር ቤቶችንም የተመለከተ ቢሆን፣ ጥያቄውን አካትቶ ማቅረብ ይችል ነበር፡፡ ወይ ደግሞ ጉባኤው በዚህ ጉዳይ ላይብዥታ ቢኖረው፣ ከሕዝብ ተወካዮች ምክር ቤት ማብራሪያይጠይቅ ነበር፡፡
ይህ ሆኖ ሳለ፣ ጉባኤው የክልል ምክር ቤቶችን ድምጽ ሳይሰማናጥያቄ ሳይቀበል፤ ለእነሱም የመሰማት እድል ሳይሰጥ፤ ወይምየቀረበለትን ጥያቄ የክልሎችንም ስልጣን እንደሚመለከትበቅጡ ሳያስረዳና ሳይተነትን፤ በቴሌቪዥን ባስተላለፋቸውየመስማት ችሎቶች ላይም ስለክልል ምክር ቤቶች ስልጣንበግልጽ የቀረበ ክርክር ሳይኖር፤ ‹ውሳኔው የክልል ምክርቤቶችንና መንግሥታትን ይመለከታል› ማለቱ አስደንጋጭና ጉባኤው የስልጣን ክፍፍልን በተመለከተ ያለውን እውቀትጥርጣሬ ውስጥ የሚከት ነው፡፡ ውሳኔው፣ የፌደራሉንና የክልልመንግሥታትን የስልጣን ክፍፍል ሥርዐት አፈር ድሜ ያስጋጠ፣ክልሎች የራሳቸው ሕልውና ያላቸውና የራሳቸውን እድልበራሳቸው የሚወስኑ መሆናቸውን ሰርዞ፣ የፌደራል መንግሥቱጥገኞች አድርጎ ያስቀመጠ ነው፡፡ ከችግር ፈቺነቱም፣ ችግርፈጣሪነቱ (አባባሽነቱ) ያይላል፡፡
ከምንም በላይ ውሳኔውን በጣም አሳዛኝ የሚደርገው ደግሞ፣ለሥራ–አስፈጻሚው የሰጠው ልቅና ያልተገደበ ስልጣን ነው፡፡ ከዚህ በኋላ ምርጫ ስለመደረግ የሚወሰነው በጤና ጥበቃሚኒስቴር፣ በሕብረተሰብ ሳይንስ ኢንስቲትዩትና በተለያዩ ጤናተቋማት ሀሳብ መሰረት፣ የሕዝብ ተወካዮች ምክር ቤት ነው፡፡ በፓርላሜንታዊ ሥርዐት ውስጥ ብዙውን ጊዜ ሥራ–አስፈጻሚውና ሕግ አውጪው አካል አንድ መሆናቸውንጉባኤው ፈጽሞ ረስቶታል፡፡ በኢትዮጵያ አሁን ባለው ሁኔታ፣ሥራ-አስፈጻሚውም ሕግ–አውጪውም ብልጽግና እና ዐቢይአህመድ ናቸው፡፡ አሜሪካንን በመሳሰሉ ዴሞክራሲዎችእንደምናየው ሕግ አውጪው፣ ሥራ–አስፈጻሚውንየሚቆጣጠርበት (ቼክና ባላንስ) ሁኔታ የለም፡፡ ጉባኤው፣የሌለውን የስልጣን ክፍፍል ያለ ማስመሰሉ ያስገምተዋል፡፡
ጤና ጥበቃም ፓርላማውም አንድ ናቸው፤ ብልጽግና፡፡ ብልጽግና ያለው ይሆናል፡፡ ብልጽግና ‹ምርጫ ይሁን› ካለ ብቻ ይሆናል፡፡ ይህ ውሳኔ፣ የብሔራዊ ምርጫ ቦርድን ሚናም ያጠፋ ነው፡፡ ትልቅ የዴሞክራሲና ሕገ-መንግሥታዊ ክህደትየተፈጸመበት የውሳኔ ክፍልም ይህኛው ነው፡፡
ምርጫ ቦርድ የት ነው?
በኢትዮጵያ፣ ምርጫውን ማድረግ እንደማይቻል በቅድሚያውሳኔ የወሰነው የኢትዮጵያ ብሔራዊ የምርጫ ቦርድ ነው፡፡ መጋቢት መጨረሻ ላይ የወረርሽኙን እድገት ተመለክቶ የራሱንጥናት አስጠንቶ ‹ነፃና ገለልተኛ ምርጫ ማድረግ አልችልም›ሲል በወ/ት ብርቱካን ሚደቅሳ የሚመራው ቦርድ ወስኗል፡፡ ይህ እውነትም ይሁን ሀሰት፤ ዐቢይ ራሱ በቅርቡ በሁለት መደረኮችምርጫ ያለመደረጉን ውሳኔ ከመቃወም በዘለለ፤ ብርቱካንንኃይለ–ቃል ተናግሮ እንደነበር አምኗል፡፡
የምርጫ ቦርድን ውሳኔን ተከትሎ፣ ፓርላማው ‹ልክ ነው፤ምርጫ ማድረግ አይቻልም፤› ሲል ወሰነ፡፡ ከዚህ ተነስቶወደፊትም ቢሆን ምርጫ ማድረግ ይቻል–አይቻል ነፃና ገለልተኛው ሕገ-መንግሥታዊ አካል ምርጫ ቦርድ የራሱንጥናት አካሄዶ፤ ከጤና-ነክ ተቋማቶቹ ጋር በመነጋገርናበመመካከር እንዲወስን ማድረግ ይቻል ነበር፡፡ ጉዳዩን ለጤና ተቋማት ብቻ መተው ዋንኛው የጉባኤው ውሳኔ ህጸጽ ነው፡፡
መደምደሚያ
ብልጽግና (ኢሕአዴግ) በክልልም በፌደራልም ምክር ቤቶችአብላጫ ወንበር አለው፡፡ እንዲህ ያሉትን ፈታኝ ጉዳዮችንእየደረማመስ ሕዝብ ሳያማክር፣ ሕገ–መንግሥቱን እያሻሻለመጓዝ ሲችል፤ ነገሮችን እንድናሰላስልና በጉባኤው እንዲወሰንለውይይት በር በመክፍቱ አመስግነንና አድንቀን ሳንጨርስ፤ ጉባኤው ባልበሰለና ባልቦካ ውሳኔው፣ የተጀመረውን አበረታችሂደት ቂጣ አደረገው፡፡ ይህ ሕገ-መንግሥት ባለፉት 20 ዐመታት፣ ሕግን ሳይከተል ቢያንስ ሁለት ጊዜ ተሸሽሏል፡፡ አሁን ያለውብልጽግና ያንን መድገም እየቻለ፤ ላልተሞከሩ አማራጮች እድልበመስጠቱ ምስጋናና አድናቆት ቸረነው ነበር፡፡
የአገሪቱ ጠቅላይ ፍርድ ቤት ፕሬዚዳንትና ምክትሎችን ጨምሮ፤ ቢያንስ 6 የሕግ አእምሮዎች ያሉበት ኮሚቴ ያሳለፈው ውሳኔ፣ ኢሕአዴግ ከሳምንታትና ወራት ግምገማ በኋላከሚያወጣቸው አሰልቺና አድካሚ መግለጫዎች ያልተሸለ፤ ሕገ–መንግሥት፣ ሕገ–መንግሥት የማይሸት ነው፡፡ ጉባኤው፣ ራሱ ከዐቢይ አህመድ ብልጽግና ያለፈ ተሻግሮ ማየትአለማቻሉንም አጋልጧል፡፡
ወደፊት ይህ ውሳኔ ለሕግ ተማሪዎች ውይይት ሲቀርብ፣ጉባኤው የአንድን አገር ሕልውና በሰፊው በሚነካ ጉዳይ ላይዘመን የማይሻገር፣ ለጥቅስና ለመማሪያ የማይበቃ ውሳኔእንደወሰነ ይረዳሉ፡፡ የመጥፎ ውሳኔ መማሪያም ይሆናል፡፡
